اهمیت و جایگاه فعالیت‌های رضاکارانه در افغانستان

نویسنده: احمد هیواد رهیاب دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد روابط بین‌المل و رضاکار

انسان‌ها در گذر تاریخ، از عصر شکار، کشاورزی، عهد باستان، قرون وسطی تا جوامع مدرن به کمک و همکاری همدیگر نیازمند بوده‌اند و همچنان چرخه زندگی بر اساس آن در چرخش است. بدون همکاری و دستگیری همدیگر، ادامه زندگی تا کنون ناممکن بود. از آنجایکه انسان‌ها به صورت گروهی و جمعی زندگی می‌کنند، همیاری و دستگیری، جهت رسیدن به منزل مقصود بشر و ادامه حیات الزامی است.  

این کمک و همیاری در اعصار مختلف به گونه‌های متفاوت صورت می‌گرفت. اما بحث مورد نظر ما در این مقاله، کمک و همکاری بدون مزد و معاش (رضاکاری) است. انسان‌ها به صورت فطری علاقمند دستگیری همنوع خود هستند، و اساس این را عاطفه، شفقت، دین، مذهب، وجدان و حس همدلی مشترک گذاشته است. کارهای رضاکارانه از صفات اجتماعی انسان‌هاست و انسان به طبع خویش اجتماعی-مدنی است و علاقمندِ برقراری روابط با همنوع خود می‌باشد و دوست دارد دیگران را کمک و در خدمات عامه اشتراک کند.

هنگامیکه بنیادِ کمک و انجام کارهای خیر، متون دینی باشد، روحیۀ همکاری و کارهای خیرخواهانه مستحکم‌تر می‌گردد و انسان‌ها با تمام شور و شوق اقدام به آن می‌کنند. چنانچه الله متعال در مورد کارهای خیرخواهانه می‌فرماید:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ} [الحج: ۷۷].

ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، ركوع و سجود كنيد و پروردگارتان را بپرستيد و كار خوب انجام دهيد، باشد كه رستگار شويد.

در باب کمک و همکاری بشردوستانه و انجام کارهای رضاکارانه، متون اجتماعی و ادبی نیز به صورت مکرر تأکید نموده است. به گونۀ مثال سعدی در شعر ذیل بیان می‌دارد که انسان‌ها درد و درمان مشترک دارند و باید در صدد همیاری هم‌نوعان خود باشند و درد آدمی را، درد خود بپندارند و برای درمان آن کوشا باشند:

بنی آدم اعضـــای یکدیگر اند، که در آفرینـــش زیــک گــوهرند

چون عضوی به درد آورد روزگار، دیگر عضوها را نماند قرار

تـــو کز محنــــت دیگــــران بی‌غمــی، نشاید نهند نام تـــو آدمـی

در افغانستان از دیرباز، فعالیت‌های رضاکارانه به صورت غیر رسمی و محلی وجود داشته که افراد تحت عنوان، کارهای داوطلبانه، کارهای بدون مزد، کمک‌های بشردوستانه، رضاکاری و... به همیاری همدیگر می‌پرداختند و سرک‌ها، پل‌ها، مکاتب، مساجد، و مدارس را ایجاد و بازسازی می‌کردند و در هنگام حوادث تلخ به صورت گروهی تحت عنوان "عشر" با متضررینِ طوفان، زلزله، سیلاب، آتش‌سوزی، و صدها مورد دیگر همکاری رضاکارانه می‌نمودند که در بدل آن‌ها، هیچ نوع مزد و پول دریافت نمی‌کردند.

به مرور زمان و شکل‌گیری تشکل‌های رضاکار جهت انسجام کمک‌های بشردوستانه، این روند آهسته آهسته مدرنیزه گردید و به صورت رسمی به عنوان فعالیت‌های رضاکارانه یاد می‌گردد و فرد انجام دهنده آن را، رضاکار/داوطلب می‌گویند که در بدل انجام کارهای بشردوستان، کمک و همکاری به همنوعان خود، مزد و معاش دریافت نمی‌کند.

رضاکاران در طول تاریخ، جهت سمت و سو دهی جامعه، نقش برجسته داشته‌اند، به ویژه هنگام بروز حالات اضطراری، مانند حوادث طبیعی، شیوع امراض همه‌گیرِ ملاریا، انفلونزا و ویروس کرونا، نقش آنان پُررنگ‌تر می‌گردد و مسؤلیت‌شان نیز بیشتر می‌شود.

رضاکاری، جوان و پیر، سیاه و سفید، دیندار و بی‌دین، ثروتمند و فقیر نمی‌شناسد، هر فردی علاقمند ارایه خدماتِ رایگان، به انواع مختلف می‌تواند رضاکار باشد. تنها افراد رضاکار نیستند، بلکه نهادهای مانند جمعیت هلال احمر سره میاشت، حفاظت از محیط زیست، حقوق بشر و صدها نهاد داخلی و بین‌المللی رضاکار نیز وجود دارد که در صورت تمایل، رضاکاران می‌توانند در قالب آن‌ها به فعالیت‌های بشردوستان و رضاکارانه بپردازند.

از آنجایکه انسان‌ها نسبت به کشور و همنوع خود حس تعلق دارند و احساس می‌کنند که روزگاری این خاک مرا در خود پرورش داد، مدرسه، مکتب، دانشگاه/پوهنتون، تعلیم و تحصیل خود را در اینجا انجام دادم و از این خطه تغذیه کردم و پرورشم داد، پس الزامی و انسانی است، دست نیازمندان را بگیرم و در هنگام وقوع حوادث فوری و حالات بحرانی که دولت نمی‌تواند به اسرع وقت به دور دست‌ها رسیدگی کند، اقدام نمایم و به عنوان حس وطن دوستی و بشردوستی و وجدانی، جان و مال هموطنان خود را نجات بدهم.

نهادها و ادارات رسمی دولتی در هر جامعۀ به تنهایی توان ارائه خدمات عاجل را به خصوص در زمان وقوع حوادث تلخِ همچو زلزله، طوفان، آتش‌سوزی، سلاب و... را ندارند؛ چون منابع مالی دولت‌ها محدود است و در اکثر کشورها نمی‌توانند و لزومی هم بدان وجود ندارد تا تشکل‌های دولتی ایجاد و بودجه به آن تحصیص دهند و کارمندان آن ادارت در اقصی نقاط کشور، منتظر حواث و آفات احتمالی باشند و بعد اقدام نمایند. 

اهداف فعالیت‌های رضاکارانه:

رضاکاری عمل یک جانبه نیست که صرفاً برای افراد و جامعه خدمات ارائه کرد و اما چیزی بدست نیاورد. درست است که رضاکاران عملاً در بدل انجام کارهای بشردوستانه شان پول و معاش بدست نمی‌آورند و اما چیزهای باارزش‌تر از آن بدست می‌آورند که آن‌ها در بدل پول قابل معاوضه نیست. مانند: احساس خشنودی، آرامش و رضایت خدای متعال و بشر نیازمند. رضاکاری به منظور انکشاف مهارت‌ها، آموختن کار از اجتماع، حس بشردوستی، خدمتگذاری برای مردم، سهیم شدن در پیشرفت کشور، احساس تعلق به خاک، تعمق به خدمت‌گذاری برای نیازمندان، ابراز شفقت و حس همدلی مشترک، کمک و همکاری با هم‌نوعان، ایجاد انگیزه و حس وطن‌دوستی، برقراری روابط و یافتن دوستان جدید، کسب اعتبار و احترام در جامعه، تبادل افکار، دانش و فرهنگ، اشتراک در کارهای عام‌المنفعه و... صورت می‌گیرد.

چگونه باید رضاکار شد؟

با تعقیب مراحل سادۀ ذیل، می‌توانید رضاکار/داوطلب اجتماعی شوید:

* افراد می‌توانند به صورت انفرادی در محل سکونت و شهر خود به فعالیت‌های رضاکارانه بپردازند، اما در صورت تمایل جهت عضویت در نهادهای رضاکار، از دوستان و آشنایان خود در مورد نهادهای رضاکار که مناسب شما باشد، بپرسید و یا در انترنیت نهادهای رضاکار را جستجو کنید!. خوشبختانه که طی دو دهه گذشته در افغانستان صدها نهاد رضاکار با اهداف ارائه خدمات در حوزه‌های محیط زیست، صحت، حقوق بشر، حقوق اطفال، توانمند سازی زنان و جوانان، حمایت از معلولین، تأمین صلح و... تأسیس گردیده و خواهان عضویت رضاکاران فعال می‌باشند. شما می‌توانید با درنظرداشت نوع نهاد که عضویت آن را بدست می‌آورید، در سطح محل، شهر، کشور و حتی در سطح جهان به عنوان رضاکار بین‌المللی با آن‌ها، فعالیت کنید.

* در جستجوی یک فعالیت‌ رضاکارانه باشید که مناسب تقسیم اوقات شما باشد. یعنی اینکه فعالیت‌های رضاکارانه نباید مانع ادامه تعلیم، تحصیل و کسب و کار شما گردد. می‌توانید در اوقات فراغت تان به فعالیت‌های رضاکارانه بپردازید.

* در مورد نکات قوت خود فکر کنید و فعالیتِ رضاکارانۀ را انتخاب کنید که مناسب مهارت‌ها و مورد علاقه شما باشد.

* برای اعضای فامیل و دوستان خود نیز پیشنهاد کنید تا در فعالیت‌های رضاکارانۀ مناسب و مورد علاقه شان سهیم گردند.

مزایای کارهای رضاکارانه:

از آنجایکه رضاکاری یک عمل خیرخواهانه و بدون مزد است، بسیاری از مردم در مورد فواید و مزایای فردی آن فکر نمی‌کنند. با انجام فعالیت‌های رضاکارانه، در ضمن اینکه برای جامعه خود مفید واقع می‌شوید، به صحت روان خودتان نیز سود دارد. گرچند منفعت کارهای رضاکارانه در ابعاد مختلف زندگی مشهود است و اما در اینجا صرفاً به فواید فردی آن به صورت مختصر اشاره می‌گردد:

* کاهش خطر مبتلا شدن به افسردگی: از آنجا که اکثر کارهای رضاکارانه به صورت گروهی و جمعی صورت می‌گیرد، فردِ رضاکار سرگرم ارائه خدمات می‌گردد و کمتر به تشوشات زندگی فکر می‌کند که در نتیجه خطر مبتلا شدن به افسردگی در رضاکاران کاهش قابل ملاحظه پیدا می‌کند؛

* ایجاد احساس تعلق خاطر و وابستگی به جامعه: فردِ رضاکار به جهت این که کارهای خیرخواهانه و بشردوستانه برای نجات همنوعان و پیشرفت جامعه خود انجام داده است، به آن احساس تعلق و وابستگی بیشتر پیدا می‌کند؛

* افزایش کارایی ذهن و بدن: رضاکاران در هنگام انجام فعالیت‌های رضاکارانه با افراد و گروه‌های مختلف آشنا می‌شوند که هر یک با مهارت‌های متفاوت آشنایی دارند و دارای تجارب متفاوت زندگی می‌باشند. رضاکاران در جریان تماس با آنان، چیزهای جدید می‌آموزند که باعث افزایش کارایی ذهن و در نتیجۀ انجام کارهای بدنی، جسم آنان نیز فعال‌تر می‌گردد؛

* کاهش اضطراب یا نگرانی: با انجام کارهای خیرخواهانه و بشردوستانه، انسان احساس آرامش درونی می‌کند. چون برای بشریت کاری بدون مزد انجام داده که از آن افراد جامعه و هم خداوند رحمان خشنود می‌گردد؛

* یافتن دوستان جدید: در جریان کارهای رضاکارانه، چه به صورت رسمی با عضویت در یک نهاد یا به طور غیر رسمی، رضاکاران با افراد متفاوت روبرو می‌شوند و برای کسانیکه اصلاً از قبل آشنایی ندارند، کمک می‌کنند و خدمات بشردوستان ارائه می‌نمایند که در این هنگام، دوستان جدید پیدا می‌کنند.

مثال‌های از خدمات رضاکارانه:

پاک کاری محیط و شهر، غرس نهال و حفاظت از آن‌ها، رسیدگی به ساحه سبز مکاتب، مدارس و اطراف آن، حفظ محیط زیست، ایجاد صنوف سواد آموزی برای بزرگ‌سالان، تدریسِ اطفال، کمپاین جمع‌آوری خون برای نیازمندان، کمک برای آسیب‌دیدگان حوادث طبيعی مانند سیلاب، زلزله، طوفان، آتش سوزی و برف‌کوچ، پرکاری خرابی‌های سرک و هموار کاری آن، تنظیم جمعیت که برای گرفتن مواد غذایی و آب از مخزن‌های عمومی صف بسته اند، پاک کاری کانال‌های آب و ذخایر آب، برف پاکی راه‌های عامه، سهم گرفتن در پروسه واکسین و پروسه انتخابات، آموزش رایگان شهروندان، ملاقات خانه به خانه به منظور دیدن از آشپزخانه و راهنمایی زندگی، راه اندازی کمپاین خانه به خانه علیه استفاده از آب‌های غیرصحی، راه اندازی کمپاین علیه هر نوع  فساد در قریه/شهر، محو بی‌سوادی و ازدواج های اطفال، تمیز کردن مسجد و مدرسه، دفن میت، آگاهی‌دهی در مورد خطر امراض ساری مانند ویروس کرونا، تغذیه فقرا و نیازمندان، رسیدگی به مشکلات خانواده‌های که در قرنطین به سر می‌برند، دواپاشی و ضدعفونی اماکن عمومی و صدها مورد دیگر...

انجام کارهای خیرخواهانه و رضاکارانه، زمان و مکان خاص نیاز ندارد. حتی در زندان نیز می‌توان رضاکاری کرد. برای افراد بیسواد تدریس، مریضان را معالجه، ضعیفان را همیاری و ده‌ها مورد دیگر فعالیت‌های بشردوستانه انجام داد.

بر اساس یک پژوهش در سطح جهان در حدود ۲۸درصد زنان و ۲۲درصد مردان در کارهای رضاکارانه سهم دارند. ۲۸درصد افرادِ دارای سن ۳۵ الی ۴۴ در فعالیت‌های گروهی رضاکارانه سهم فعال می‌گیرند و ۲۸درصد افرادِ دارای سن ۴۵ الی ۵۴ سال، به صورت انفرادی کارهای رضاکارانه انجام می‌دهند. برعلاوه، ۲۹درصد افرادی ازدواج کرده به فعالیت‌های رضاکارانه تمایل دارند، در حالیکه، ۱۹درصد افرادی مجرد فعالیت‌های رضاکارانه انجام می‌دهند.

گرچند فعالیت‌های رضاکارانه در افغانستان نو پاست و فرهنگ آن عمیقاً جا نگرفته است، با آن‌هم در دو دهه اخیر تلاش‌های زیادی از سوی نهادهای رضاکار صورت گرفته تا این فرهنگ عالی را ترویج نمایند که خوشبختانه تا حدودی این تلاش‌ها به ثمر نشسته و آهسته آهسته میوه می‌دهد. در حال حاضر صدها نهاد داخلی و بین‌المللی وجود دارد که به رضاکاران نیازمند هستند. به صورت عموم در سطح جهان، ۳۵درصد مردم در نهادهای دینی، مانند مدارس، مساجد، معابد و...، ۲۵درصد افراد در نهادهای آموزشی یا نهادهای جوانان و ۱۴درصد افراد در نهادهای اجتماعی-مدنی در فعالیت‌های رضاکارانه سهم دارند.

در اخیر می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که افراد و تشکل‌های رضاکار در تمام جوامع نیاز است تا خلاهای به‌وجود آمده از نارسایی‌های دولت را پُر کنند و نیز افراد از منظر انسانی، وجدانی و دینی مسؤل اند تا با نیازمندان کمک و همکاری کنند. فعالیت‌های رضاکارانه در حوزه‌های مختلف در کشورهای جهان اول، پیشرفت چشم‌گیری داشته است و همه روزه به تعداد رضاکاران افزوده می‌شود. به ویژه در زمان وقوع حوادث و اتفاقات تلخ و همه‌گیرِ چون شیوع ویروس کرونا، صدها فرد در اقصی نقاط جهان حتا در افغانستان که فرهنگ رضاکاری طی بیش از چهل سال جنگ و بدبختی به خوبی شکل نگرفته است، به میل و اراده خود درخواست کارهای رضاکارانه را می‌دهند که مثال‌های آن را می‌توان درخواست جوانان (اعم از دختران و پسران) ولایات مختلف جهت شرکت در برنامه‌های آگاهی‌دهی و رسیدگی به مبتلایان ویروس کرونا برای وزارت صحت عامه، ضدعفونی و دواپاشی در نقاط مختلف کشور توسط فعالان جامعه مدنی و گروه‌های مختلف رضاکار را یاد آور شد.  

امیدوارم روشنی فرهنگ رضاکاری، بیشتر از این روزنه، به افغانستان بتابد تا فرهنگ زیبای رضاکاری یا کارهای داوطلبانه در این خطه ترویج گردد و افراد به طبع وجدانی و انسانی، دست همنوعان خود را در شرایط دشوار بگیرند و انسان‌گونه زندگی کنند.

ره نیـک مــــردان آزاده گیــر

چو ایستاده‌ای دست افتاده گیر